Peygamber Efendimiz Hanefî mi? Mezheplerin Ötesinde Bir Yolun İzinde
Peygamber Efendimiz Hanefî mi? Sorunun Kalbini Doğru Yere Koyalım
Bir grup arkadaşa anlatır gibi konuşayım: Bu meseleye her dönemde aynı yanlış yerden bakılıyor. “Hanefî mi, Şâfiî mi?” diye sorunca sanki bir kulüp üyeliğini sorgular gibi oluyoruz. Oysa Efendimiz (sav) vahyin ilk muhatabı, dinin kaynağına en yakın rehberdir; bir fıkıh ekolüne “intisap” eden değil, ekollerin tamamının beslendiği kaynaktır. Zamanla Müslüman toplumlar büyüyüp karmaşıklaştıkça, Kur’an ve Sünnet’ten hüküm çıkarma (içtihad) işi sistematik çerçevelere kavuştu; Hanefîlik, Mâlikîlik, Şâfiîlik, Hanbelîlik gibi ekoller böyle doğdu. Yani “Peygamber Efendimiz Hanefî mi?” sorusunun kısa cevabı: Hayır, O bir mezhebin değil, mezheplerin üstünde bir rehberdir.
Kökenler: Neden Mezhepler Doğdu?
Efendimiz (sav) hayattayken dinî soruların cevabı ya vahiy ile ya da O’nun söz, fiil ve onayıyla (Sünnet) belirleniyordu. Sonrasında farklı coğrafyalarda yeni meseleler doğdu: ticaretin sofistike hale gelmesi, miras ihtilafları, kamu düzeni, savaş-barış hukuku, şehirleşme… Bu yeni sorular, aynı kaynaktan (Kur’an-Sünnet) beslenerek ama farklı yöntemlerle çözüldü.
– Hanefî ekolü, kıyas ve istihsana verdiği yerle “pratik hayatın aklî muhasebesi”ne daha fazla alan açtı.
– Mâlikî ekolü, Medine amelini güçlü bir delil kabul ederek “yaşayan sünnet”e vurgu yaptı.
– Şâfiî ekolü, usûlü disipline edip delillerin hiyerarşisini netleştirdi.
– Hanbelî ekolü, rivayet ağırlıklı duruşuyla metne yakın kalmayı önceledi.
Bu çeşitlilik bir dağılma değil, aynı kaynaktan farklı iklimlerde su taşıyan kanallar gibidir.
Günümüze Yansıma: Aidiyet mi, Araç mı?
Bugün “Hanefîyim” demek, çoğu zaman ibadet pratiği ve toplumsal geleneğin bir adıdır. Sorun, mezhebi amaç hâline getirdiğimizde başlar. Mezhepler, vahyin maksadını (makâsıd) anlamamıza yardım eden metodlardır; kimlik savaşının sancağı değil. Şu tespiti akılda tutalım:
– Mezhepler farklı “usûl”lerdir, farklı “dinler” değil.
– Meşruiyetin ölçüsü “mezhebe uyum” değil, “nasla bağ ve ahlâkî sonuç”tur.
– İhtilaf, edep ve ilimle taşındığında rahmettir; kibirle taşındığında fitneye döner.
Beklenmedik Bir Analoji: Yazılım Çekirdeği ve Dağıtımlar
Teknolojiden bir benzetme: Kur’an ve Sünnet’i bir “çekirdek” düşünün. Mezhepler ise farklı “dağıtımlar”. Hepsi aynı çekirdeği çalıştırır, ama paketleme, ön tanımlı ayarlar ve kullanım kolaylığı farklıdır. Bir dağıtımı seçmek, çekirdeği reddetmek değildir; tam tersine, onu kendi ihtiyacına göre erişilebilir kılmaktır. Nasıl ki geliştiriciler ortak çekirdeğe geri dönerek temel prensipleri korur, mezhep âlimleri de vahyin ana eksenine sürekli referans verir. Farklı dağıtımlar kullanıcıyı zenginleştirir; şart: lisans (ahlâk) ihlali yapmamak, yani maksadı bozup bencilliğe kapılmamak.
“Peygamber Efendimiz Hanefî mi?” Sorusunu Neden Hâlâ Soruyoruz?
Bu soru çoğu zaman üç gerekçeyle gündeme gelir:
1) Aidiyet arayışı: “Hangi topluluğa mensubum?”
2) Pratik ihtiyaç: “Güncel bir meselede hangi usûl bana yol gösterir?”
3) Otorite problemi: “Kimin sözünü dinlemeliyim?”
Cevap da üç aşamalı olmalı:
– Temel: Ana kaynaklar Kur’an ve Sünnet’tir; ölçü adalet, merhamet ve hikmettir.
– Usûl: Mezhep, bu ölçüye giden yolda güvenilir bir köprüdür.
– Ahlâk: Sonuç, bireyin ve toplumun hayrını büyütüyorsa, hedef şaşmamıştır.
Gelecek: Dijital Fıkıh, Küresel Diyalog ve Makâsıdın Yükselişi
Önümüzdeki yıllarda fıkıh tartışmaları artık tek şehir ve tek ekol sınırlarına sığmayacak. Çevrim içi ilim meclisleri, uluslararası fetva kurulları ve disiplinler arası çalışmalar (finans, biyoteknoloji, yapay zekâ etiği) masaya yeni vaka tipleri koyuyor. Bu ortamda öne çıkacak olan, metne sadakati korurken maksadı (canı, dini, aklı, nesli, malı koruma gibi) önceleyen bir yaklaşım. Yani yarın:
– Mezhepler arası karşılıklı anlama ve usûl paylaşımı artacak.
– Makâsıd merkezli değerlendirmeler, hızlı değişen hayat karşısında şemsiye rolü üstlenecek.
– Genç kuşak, “hangi mezhebin var?”dan çok “hangi ilke ve delille konuşuyorsun?”u soracak.
Bu tablo, Efendimiz’in (sav) mesajını mezhep üstü bir ana eksen olarak yeniden görünür kılar.
Yanlış Anlaşılmalar: “Mezhepsiz miyiz?” Hayır, Mizanlıyız
“Peygamber mezhepsizdi” deyip tüm ekolleri değersizleştirmek de, “Sadece bizim mezhep hakikattir” deyip diğer yolları yok saymak da aynı ölçüsüzlüğün iki ucu. Sağlıklı duruş şudur:
– Kaynak sadakati: Kur’an ve sahih Sünneti merkeze almak.
– Usûl saygısı: Asırlık içtihat birikimini ciddiye almak.
– Ahlâkî mizan: Sonucun adalet ve merhamet üretip üretmediğine bakmak.
Böyle bakınca, “Peygamber Efendimiz Hanefî mi?” sorusu bizi kutuplaştırmaz; aksine, O’nun bıraktığı ana yola daha bilinçle bağlar.
Gündelik Hayata Dokunan Sonuçlar
Namazını nasıl kılacağın, zekâtını nasıl hesaplayacağın, bir sözleşmeyi nasıl kuracağın… Hepsi için güvenilir mezhebi bir kılavuz olarak takip etmek hayatı kolaylaştırır. Fakat şu üç refleksi de unutmamak gerekir:
1) Delil sormak: “Bunun dayanağı nedir?” diye merak etmek.
2) Edep korumak: Başkasının meşru görüşünü küçümsememek.
3) Merhameti öncelemek: Hükmü hayata uygularken insan onurunu ve kamu yararını gözetmek.
Bu çizgi, Efendimiz’in (sav) ahlâkıyla mezheplerin metodunu aynı sofrada buluşturur.
Toparlama: Cevap Bir Etiket Değil, Bir İstikamet
Soruyu tekrar edelim: Peygamber Efendimiz Hanefî mi? Etiket olarak değil. O, mezheplere hayat veren kaynaktır. Bizim işimiz, o kaynağı kirletmeden yudumlamak; mezhepleri ise o suyu kupaya döken farklı ama kıymetli eller olarak görmek. Etiket değil istikamet peşinde koşan herkes, bu sorunun cevabını kalbinde bulur: Vahyin ışığında, usûlün emniyetinde, ahlâkın terazisinde.